Prof. Dr. NECLA MORA
Kültürün endüstrile?tirmesiyle birlikte üretti?inin fark?nda olmadan çal??an, daha sonra bu ürünleri medyada görüp sat?n almak için çabalayan insanlar?n ayn? zamanda bu ürünlerin içeriklerinde sunulan ya?am tarzlar?na ula?abilmek ve tüketerek var oldu?unu göstermek için ya?ad??? psikolojik bask?, sadece kapitalizmin i?ine yaramaktad?r.
Giri?
Kültür (Culture), kavram?na iki biçimde bak?labilir. Birincisi, insan?n yeryüzünde, ya?am?n?n ba?lang?c?ndan bu güne kadar üretti?i her ?eyi kapsar. ?kincisi, bireylerin ya da topluluklar?n ya?am tarz?n? biçimlendiren örf, adet, gelenek, görenek, al??kanl?klar, davran??lar ve inançlar?n toplam? olarak ele al?n?r ( Demir ve Acar, 1993, 142-143). Williams’a göre , kültür kavram?n?n kökü Latince’de ‘cultura’, ‘colere’ dan türetilmi?tir. ‘Colere’ ikamet etmek, yeti?tirmek, korumak, ibadetle onurland?rmak anlamlar?nda kullan?l?r. Williams, ‘colere’ kelimesinin ikamet anlam?n?n ‘colony’ (koloni) dönü?tü?ünü, ibadetle onurland?rmak, ‘cultus’ üzerinden ise, ‘cult’a dönü?erek inanç tap?nma anlam?nda kullan?lmaya ba?land???n? yazar. Latince ‘Cultura’, yeti?tirme ve bakma anlamlar?nda kullan?lm??t?r. Örne?in, ekin ekmek, hayvan yeti?tirmek. Culture (kültür) kavram?, süreci temsil eden anlamda kullan?lm??t?r. 18. yüzy?ldan itibaren ?ngitere’de, Fransa’da, ‘civilized’ (uygarla?m??), ‘cultivated’ (kültürlü) ayr?m? yava? yava? ortaya ç?kmaya ve bazen birbirinin yerine kullan?lmaya ba?lanmas?na ra?men, Almanya’da bu ayr?m daha net olarak ‘civilized’ (uygarla?m??), manevi anlamda geli?mek, ‘cultivated’ (kültürlü) ise, maddi ya da süreci ifade eden, insani geli?imi kapsayan anlam yüklenmi?tir. Örne?in, halk kültürü (folk-culture), mekanik kültür (mechanical- culture), kavramlar?, uygarl?k (Civilisation) insanl???n gitti?i endüstrile?me ve mekanik ya?ama do?ru geli?mesi kar??s?nda kullan?lan kavramlar olmu?tur. Ancak ‘Arkeoloji’, ‘Kültürel Antropoloji’ maddi ve süreç anlamlar?nda kültür kavram?n? i?aret ediyorken, ‘Tarih’ ve ‘Kültürel Çal??malar’ (culturel studies) ‘da süreçle ilgilidir ve göndermeler, göstergesel ve simgeseldir.
Almanya’da ‘culture’, ‘Kultur’ olarak kullan?lmaya ve ‘Allgemeine Kulturgeschichte der Menschheit’ (?nsanl???n Genel kültürel tarihi) ile insanl???n yap?p ettikleri ile tan?mlanmaya ba?lanm??t?r. ?ngilizce’de 1870 tarihinden itibaren, Tylor’un ‘Primitive culture’ ( ilkel kültür) anlam?nda kullanmas? ile uygarl?k ve kültür kavramlar?n?n kullan?m alanlar? netle?mi?tir. Günümüzde, kültür kavram?n?n en yayg?n kullan?m alan?, müzik, edebiyat, resim, heykel, tiyatro ve filmdir. ‘Cultivation’ (tar?m, kültür), cultivated’ (i?lenmi? kültür, ince zarif, bilgili) anlamlar?nda aradaki fark? vurgulamak için s?n?fsal ayr?ma do?ru kelimenin dönü?ümünü gösterir. Örne?in, culture, cultural, sub-culture (alt-kültür), popular culture, (popüler kültür), kavram?n yapt??? yolculu?u ve toplumsal anlamda geni?lemesini gösterir. Kültür kavram?, dü?manl?k ve a?a??lama anlamlar?nda kullan?ld??? gibi, estetik, zarafet ve görgü anlamlar?nda da kullan?lmaktad?r. Ara?t?rmalarda, ‘Sructuralism’ (yap?salc?l?k), kar??na ‘Culturalism’ kavram?n getirilmesi ve toplumbilimsel çözümlemelerde kullan?lmas?, kültür kavram?n?n kullan?m alanlar?n?n geni?lemeye devam edece?inin göstergesidir ( Williams,2006, 105-112).
Kültürün in?as? ve Yeniden Üretimi
Yukar?da belirtti?imiz gibi kültür kavram? giderek insan?n bilgi ve görgü anlam?nda birikimi ile hem kendinde, hem de yap?p ettiklerinde yaratt??? incelme, estetik görünüm ve derinle?meye gönderme yapan bir kavramd?r. ?nsan önce ya?am?n? sürdürmek için araç-gereç yapmaya ba?lam?? ve bu çabas?n? geli?tirerek ortaya zanaat ç?km??t?r. Zanaat, ö?renilenin deneme yan?lma yoluyla uygulanarak bir beceri haline gelmesidir. Sanat ise, uzun bir kültürel birikim, e?itim, ö?retim, beraberinde gözlem, dü?ünme, deneyim ve sindirme sürecini gerektiren estetik yan? olan birikimin ortaya konuldu?u resim, heykel, müzik, edebiyat vb. u?ra?lard?r. Ancak ?unu unutmamak gerekir, kültür, dil ve ileti?imle ve ileti?imin ortaya ç?kard??? de?i?im ve dönü?ümle birlikte yolculuk etmi?tir. Rönesans ve Reform hareketleri, Ayd?nlanma, Sanayi devrimi ve insanl???n bunlarla birlikte geçirdi?i a?amalar, bu dönemlerde hem kendi zihinsel ve kültürel dönü?üm ve de?i?imlerini, hem de toplumsal de?i?im ve dönü?ümlerini sa?lam??t?r. Ayn? zamanda pozitif bilimlerin ortaya ç?kmas? insanl???n geli?mesini ve bulu?lar?n h?z?n? art?rm??t?r.
?nsano?lu dünyaya geldi?inde, kendinden önceki ku?aklar?n yap?p ettiklerini ve kendi aidiyetini dil arac?l??? ile ö?renmi? ve dil, kültürü toplumsal anlamda in?a eden, ta??yan ve yeniden üreten bir araç olmu?tur.
Dil ve Kültür ?li?kisi
Z?ll?o?lu, kültürü, insan?n fizik ve do?al ve toplumsal çevresiyle etkile?im içinde yaratt??? kendili?inden var olmayan bir olgu olarak tan?mlar (2003, 46). Ona göre, insanl???n geli?tirdi?i dil ile kültür aras?nda bir ili?ki vard?r. Bu ili?ki iki boyutta ele al?nabilir. Birincisi, yaratma, ikincisi, örgütlenme ve aktarma. Gereksinimden kaynaklanan yaratma, dü?ünerek ve tasarlayarak yap?lan bir eylemdir. Dü?üncenin içeri?i tasar?mlar, tasar?mlar?n temeli de bilgidir. Bilgi, insan?n çevresiyle etkile?iminin ürünüdür. Kültürün di?er boyutu, insan ya?am?n?n örgütlenme biçimiyle olu?ur. ?nsan, beslenme, bar?nma gibi her canl?n?n temel ihtiyac?n?n yan?nda, kendi neslinin süreklili?ini sa?lamak için geli?tirdi?i birçok yenili?in yan?nda, birlikte ya?amak için inançlar, kurallar, de?erler, gelenekler, görenekler, örf, adet vb. toplumsal ya?ama yön veren bir düzen olu?turmu?tur. Dolay?s?yla insan ya?am?n? bireysel ve keyfi de?il, toplum içinde belli de?erlere göre biçimlenmi? bir ya?am ve gelecek anlay??? ile gelenekselle?mi?tir. Böylece kültürel ya?am?n her alan?nda belli kal?plar olu?arak, bu kal?plara uygun olarak toplumsal/kültürel kurumlar ortaya ç?km??t?r (Z?ll?o?lu, 2003, 47-48). Tüm bunlar? olu?tururken, varl???n? sürdürürken, içeri?ini doldururken, i?levsel olarak kullan?rken, dili ve kültürel birikimini kullanm??t?r.
Kültür Kavram?nda Toplumsal Alg?
Erdo?an’a göre, kültür kavram?, günlük kullan?mda, insanlar?, belli aidiyetlere ay?rmak için bir kriter olarak ele al?n?r. Kültürlü insan olarak tan?mlanmak, iyi, rafine, ince, nerede nas?l davranmas?n? bilen görgülü insan olarak olumlu anlamda kullan?l?rken, kültürsüz insan tan?mlamas?, kaba, cahil, görgüsüz olarak olumsuz anlamdad?r ( 2002, 131). Kültürün birçok farkl? ayr?m? vard?r. Birincisi, yüksek kültür ve alçak kültürdür. ?kincisi Toplumsal s?n?flara göre, burjuva kültürü, i?çi kültürü ayr?m?d?r. Ayr?ca ulusal, yerel, etnik, ?rk, din, vb. kriterlere göre kültür s?n?fland?rmas? yap?l?r (Erdo?an, 2002, 139).
Barnard ise, kültürü üç ana gruba ay?r?r. Bunlar; tek boyutlu seçkin kültürü, erkek egemen kitle kültürü ve çok boyutlu popüler kültürdür (2002, 36). Kitle kültürü kapitalizmle birlikte yolculuk eden bir kültürdür ve günümüzde bu kültür di?er kültürleri endüstri içine alarak, ö?ütüp, pazara kitle kültürü olarak sunar. Kitle kültürünün yay?lmas?nda birçok ayd?n, i?çi s?n?f?n? suçlam??t?r. Ancak a?a??da k?saca kitle kavram? ve kitle toplumunun ortaya ç?k???na ve sonraki geli?melere bakt???m?zda gerçek sorumlunun kapitalist üretim anlay??? oldu?u görülür.
Kitle Toplumunun Ortaya Ç?k??? ve Kitle Kültürü
Kitle kavram?, modern s?n?fl? toplumun belirmesi için gerekli toplumsal, siyasal ve ekonomik ko?ullar? haz?rlayan Bat? Avrupa kapitalizminin 19. yüzy?l?n ikinci yar?s?nda h?zl? geli?imi ile ortaya ç?km??t?r. Kitle toplumu, kapitalist i?bölümün geli?mesi, fabrika örgütlenmesi ve meta üretimi, nüfusun kentlerde yo?unla?mas? ve karar alma sürecinin merkezile?mesi ve evrensel ileti?im sistemleri ve oy hakk?n?n i?çi s?n?f?n? da kapsayacak biçimde geni?letilmesiyle, kitlesel siyasal hareketlerin büyümesi amac?n? ta??r. Kitle terimi ayn? zamanda ideolojik de?i?imin bir göstergesidir. Bu siyasal de?i?im ve dönü?ümün ekonomik yap?daki de?i?im ve dönü?ümü te?vik etmesiyle eski feodal yap?lar?n giderek çözülmesine ve burjuva s?n?f?n?n olu?mas?na neden olmu?tur. Bu s?n?f, kendi tahakkümünü me?rula?t?rmak için laik ve rasyonel idealleri olan demokrasi, e?itlik ve maddi adalet anlay???n? ileri sürer. Böylece kapitalizm toplumsal ili?kileri, kal?tsal ayr?cal?klara ve kat? güç ve statü hiyerar?isine dayanan tabakala?ma sisteminden, biçimsel anlamda kurulan e?itlik sistemine dönü?türür. Yeni egemen s?n?f olan burjuvazi, hem i?çi s?n?f?n? hem de feodal kal?nt?y? egemenli?i alt?na al?r. Kitle kavram?, önce kentlerde yükselen burjuvazinin, modern kapitalist devlet içinde toplumsal dü?üncede örgütlenmesiyle ortaya ç?kar. Kitle kültürü kavram?, 19. Yüzy?lda Sanayi i?çi s?n?f?n?n kültürünü tan?mlamak amac?yla kullan?lm??t?r. ?lk kitle toplumu kuramlar?, karar alman?n seçkinlerin tekelinde oldu?unu savunan, toplumsal hiyerar?inin yeniden öne ç?kar?ld??? kuramlard?r. Örne?in, F. Nietsche, bir yap?t?nda, “ .......e?er insan köle istiyorsa, bu insanlar? efendi olacak ?ekilde yeti?tirmek aptall?k olur” diyerek, Avrupa i?çi toplumuna kar??, kitle toplumu ele?tirisi geli?tirmi?tir (Swingewood, 1996, 17-19). Kitle kültürünü, seçkinci yakla??m? benimsemi?, G. Le Bon, O. Gasset, W. Reich, Pareto ve Masco gibi ayd?nlar, yüksek kültüre kar?? bir tehdit olarak alg?lar. Örne?in, 19. Yüzy?lda, G. LeBon, yazd??? ‘Kitleler Psikolojisi’ adl? eserde, kitlelere kar?? hissetti?i korku ve endi?eyi aç??a vurur. Kitleyi bilinçsiz, sald?rgan, duygular? ile hareket eden bir kalabal?k olarak alg?lar. G. Le Bon’ da, kitlelerin ortaya ç?kmas?yla geli?en kitle kültürünün yüksek kültürü bozaca??ndan do?an korkular?n? aç??a vurur. Oysa kitle kültürü kapitalizm taraf?ndan endüstriyel ortamda, seri olarak üretilmi?, tek tip, yapay bir kültürdür. Bu kültür, Pazar de?eri olan her tür kültürel ürünü, olay?, olguyu, duyguyu kullanan ve kâr etmek amac?ndan ba?ka bir kriteri olmayan kapitalist anlay???n ürünüdür. Bu kültürün tüketicileri, pasif konumda ve çe?itli nedenlerle kolayca etki alt?nda kalan ve bütün bu olan bitenden haberi olmayan, al?m gücü s?n?rl? olan i?çi s?n?f?d?r.
Almanya’da Frankfurt Üniversitesi Sosyal Ara?t?rmalar Enstitüsü dü?ünürleri, Karl Marx’?n, toplumda, s?n?flar?n üretim biçimlerine ba?l? olu?tu?u ve üretim araçlar?n?n kontrolünü elinde bulunduran s?n?flar?n toplumu kontrol etti?i görü?ünden yola ç?karak, kitle kültürünün üretildi?i kültür endüstrisine yönelik ele?tirel çal??malara ba?lam??t?r.
Frankfurt Okulu ve Kültür Endüstrisi
Günümüzde birçok kültür endüstrisi kurumu (medya), art?k kapitalizmin hizmetindedir. Her eve, her beyne giren medya, kapitalizmin kitlelerin bilincini yönlendirdi?i ve onlar?n de?erlerini sahte de?erlerle de?i?tirerek her ?eyi h?zla tüketen ‘fast food’ (h?zl? yemek) tipi bir ’fast live’ (h?zl? ya?amak) ya?am tarz?n? me?rula?t?rmaktad?r. Frankfurt okulunun kültür endüstrisine getirdi?i ele?tirel yakla??mda ileri sürdü?ü gibi kapitalizmin kontrolünde olan kültür endüstrisi (medya), kitleleri kolayca aptalla?t?ran, gerçekleri kendi ç?kar? do?rultusunda de?i?tiren ve çarp?tan bir anlay??la üretim yapar. Benzer dü?ünceyi payla?an Yaylagül, kültürün özelle?tirilmesiyle birlikte kitle kültürü /popüler kültürün, insan bilincinin parçalanmas?na ve tek tip tüketim kültürünün egemen olmas?na yol açt???n? belirtir (2008, 84). Medyan?n yaratt??? bu kültür, bir salg?n gibi insanlar? etkilemektedir. Sokakta kar??la?t???m?z insanlar? giderek birbirinden ay?rmam?z mümkün olmayacakt?r. Ayn? tip giyim ku?am ve markalardan sonra art?k ayn? tip saçlar, dudaklar, burunlarla insanlar, adeta birbirinin kopyas? durumuna gelmektedir. ?nsan?n özerkli?i ve yarat?c?l???n?n yerini, medya arac?l???yla (kültür endüstrisi) sunulan ya?am tarzlar? alm??t?r.
Kitle Kültüründen Kültürel Çal??malara
Günümüz medya ça??nda kültür, medya ?irketleri taraf?ndan endüstri ortam?nda üretilip, paketlenen kültürel ürünlerin dünyaya da??t?larak, yine medya içerikleri olarak payla??lan kurgulanm?? anlamlard?r. Bu anlamlar, dil ile biçimlendirilir ve iletilir. Dil ile al?mlan?r ve çözümlenir.
Frankfurt Okulu’nun ba?latt??? kültür endüstrisi ve kitle kültürü çal??malar?n?n izinden yürüyen Amerikan ve ?ngiliz kültürel çal??malar gelene?i, kültürel emperyalizme getirdi?i ele?tirel yakla??mla, medyatik kültürün kullan?mlar?n? anlayarak, iktidar ve kültür ili?kilerine yeni kuramsal çözümler getirmeye çal???r (Maigret, 2011, 187). Kitle kültürü, al?mlanma sürecinden sonra topluma medyatik kültür olarak geri döner, böylece toplum giderek de?i?ir ve dönü?ür. Ancak bu de?i?im ve dönü?üm kimin i?ine yarar? Bu sorgulanmal?d?r.
Sonuç Yerine
Kültür, insanlar?n ya?am biçimleri hakk?nda birçok göstergeyi içinde bar?nd?ran bir kavramd?r. Kültür, dil, gelenek, görenek, ya?am biçimleri, e?itim, ya?anm??l?klar, insan?n içinde yeti?ti?i toplum, aile vb. özellikleri d??ar? yans?t?r. Kültür, bireysel, toplumsal veya ba?l? olunan aidiyetlere göre farkl?l?klar gösterir.
?nsanl???n kültürel yolculu?u, merak, sorgulama, ö?renmek, ö?retmek, ara?t?rmak, bulmak, yaratmak, üretmek, geli?tirmek, de?i?tirmek ve dönü?türmekle olmu?tur. Ancak kültürün endüstrile?tirmesiyle birlikte üretti?inin fark?nda olmadan çal??an, daha sonra bu ürünleri medyada görüp sat?n almak için çabalayan insanlar?n ayn? zamanda bu ürünlerin içeriklerinde sunulan ya?am tarzlar?na ula?abilmek ve tüketerek var oldu?unu göstermek için ya?ad??? psikolojik bask?, sadece kapitalizmin i?ine yaramaktad?r.
Yararlan?lan Kaynaklar
Barnard. M. (2002), Sanat Tasar?m ve Görsel Kültür, Çev. Güliz Korkmaz, Ankara, Ütopya Yay?nlar?.
Demir, Ö. ve Acar, M. (1993), Sosyal Bilimler Sözlü?ü, 2. Bask?, Ankara, Vadi Yay?nlar?.
Erdo?an, ?. (2002), ?leti?imi Anlamak, Ankara, Erk Yay?nlar?.
Maigret, E. (2011), Medya ve ?leti?im Sosyolojisi, Çev. Halime Yücel, ?stanbul, ?leti?im Yay?nlar?.
Swingewood, A. (1996), Kitle Kültürü Efsanesi, Çev. Aykut Kansu, Ankara, Bilim ve Sanat Yay?nlar?.
Williams, R. (2006), Anahtar Sözcükler, Çev. Sava? K?l?ç, 2. Bask?, ?stanbul, ?leti?im Yay?nlar?.
Yaylagül, L. (2008), Kitle ?leti?im Kuramlar?, 2. Bask?, Ankara, Dipnot Yay?nlar?.
Z?ll?o?lu, M. (2003), ?leti?im Nedir?, 2. Bask?, ?stanbul, Cem Yay?nevi.